نگاهی به سریال ماندگار صاحبدلان

در این گزارش نگاهی داشته‌ایم به سریال «صاحبدلان» که این شب ها روی آنتن آی‌فیلم رفته است.

به گزارش آی‌فیلم، در تاریخچه سریال‌های که با عنوان «سریال مناسبتی» به طور کلی و «سریال ماه رمضانی» در روایت جزیی شناخته می شود، سریال «صاحبدلان» به کارگردانی محمدحسین لطیفی یکی از موفق ترین و پرمخاطب ترین آنهاست.

اگر بخواهیم از منظر مفهومی نگاه کنیم، می توان «صاحبدلان» را با سریال «شب دهم» حسن فتحی در میان سریال های محرمی قیاس کرد که هر دو تلاش کردند مفاهیم، انگاره ها و ارزش های معنوی مرتبط با ماه محرم و رمضان را در بستر یک قصه و ساختار دراماتیک روایت کنند و رمز موفقیت آنها نیز همین است.

«صاحبدلان» نه تنها به سراغ کتاب قرآن رفت و قصه خود را پیرامون داستان یک صحاف و یک قرآن قدیمی صورت بندی کرد، که برخی از قصص معروف قرآنی را نیز در موقعیت اکنونی و در درون درام خود بازنمایی کرد و در تعریف قصه خود به سراغ همان لحن و روایتی رفت که قرآن در بیان قصه های خود دارد.

در واقع فرم و محتوای قصه با مقوله قرآن درهم‌تنیده شده و با بیان قصه ای امروزی که فارغ از سویه های باورمند و اعتقادی خود با تضادها و جدل و جدال های کلامی و زبانی در موقعیت های گوناگون ایمانی به بیان قصه خود پرداخت. همچنین استفاده درست و دراماتیک از عنصر تضاد در بیان قصه و ترسیم و بازنمایی موقعیت شخصیت های قصه، تعلیقی درونی در درام ایجاد کرد که در پیوند با تعلیق های بیرونی داستان، ظرفیت و کشش لازم برای درگیری ذهنی و دلی مخاطب با قصه و پیگیری قصه آن را ایجاد کرد.

تضاد اعتقادی بین سید خلیل (حسین محجوب) و سید جلیل( محمد کاسبی) به عنوان دو برادر که به شکل نمادین، قصه هابیل و قابیل را نشانه شناسی می کند و آمیختن آن با یک اختلاف درون‌خانوادگی از جمله مهم ترین مولفه های قصه است که موقعیت مناسب و پرتنش و کششی برای روایت قصه فراهم و مخاطب را هم در این شکاف با خود همراه کرده است. این رویارویی که به نوعی تقابل کفر و ایمان را هم تداعی می کند، نقش انتخاب و آگاهی در مسیر زندگی را برجسته کرده و تاثیرات ایمان و بی ایمانی در تقدیر و سرنوشت آدم ها را به تصویر می کشد.

بیشتر بخوانید:

صاحبدلان، یک اثر نمایشی معناگرا

از سوی دیگر، اختلاف بین سیدخلیل صراف زاده با پسرش محمود و کشمکش هایی که بر سر ارث و میراث دارند، روایت نمادینی از قصه و نسبت نوح و پسرش است که باز هم یکی از قصه های جذاب قرآنی است.

در واقع مهم ترین عامل موفقیت و دلنشینی سریال «صاحبدلان» روایت قصه های قرآنی در قالب مسائل امروز است: قصه هارون و موسی، قصه یوسف و یعقوب و قصه های هابیل و قابیل و قدرت فرعون و گنج قارون. قصه هارون و موسی که مثال بارز زبان گیرای دینا و عقل و شعور پدر بزرگش است. قصه یوسف و یعقوب مثال زیبایی است از دلدادگی بین نوه و فرزند. در واقع آنچه به جذابیت سریال «صاحبدلان» که نام قبلی آن «ساده دلان» بود، در بهره گیری دراماتیک از همین قصص قرآنی و روایت امروزی از آنهاست؛ لذا می توان این سریال را شکلی از سریال اقتباسی هم دانست که با الهام از قصه های قرآنی تولید شده است و البته مبتنی بر مقتضیات درام و زبان و بیان دراماتیک است. ضمن اینکه معجزه بودن قرآن یا اعجاز این کتاب آسمانی هم به درستی در بستر قصه صورت بندی شده است.

از سوی دیگر، استفاده از بازیگران پیشکسوت و جوان و همنشینی دو دسته از بازیگران نسل گذشته و نسل جدید نیز این موقعیت متضاد را از حیث فرمی نیز مستحکم کرد. علاوه بر اینکه توانست مناقشات موجود بر سر اعتقاد و بی اعتقادی به قرآن را در جامعه معاصر به تصویر بکشد. خوشبختانه کارگردان به جای پرداخت های مستقیم یا دیالوگ هایی که پیام های اخلاقی را به صورت مخاطب پرتاب می کنند، تلاش کرده بود تا آنها را در ساختار نمایشی و داستانی بسته بندی کند و به جای پیام دادن، قصه بگوید. خود قصه در ذات و ماهیت خود حامل پیام های اخلاقی و انسانی بود که در ضمیر ناخودآگاه مخاطب می نشست و به شکل نافذی بر ذهن و دل مخاطب تاثیر می گذاشت، چنانکه مرگ قهرمان قصه در پایان فیلم گریه خیلی ها را درآورد، حتی گریه خود محمدحسین لطیفی را در پشت صحنه و انجام کارگردانی.

در واقع یکی از بهترین پایان بندی های سریال های تلویزیونی پایان بندی «صاحبدلان » است با آن دیالوگ ماندگار از زبان دنیا نوه سید خلیل که «خداحافظ ساده دل من».  فارغ از این مولفه های مضمونی باید به بازی خوب بازیگران هم اشاره کرد؛ به ویژه حسین محجوب و محمد کاسبی که انتخاب درست و هوشمندانه ای برای نقش های قهرمان و ضد قهرمان بودند و شخصیت های باورپذیری ساختند. «صاحبدلان» هنوز هم بعد از 15 سال جذابیت های خود را از دست نداده و تاثیرگذار است و می توان آن را به عنوان نمونه موفق سریال های مناسبتی مورد خوانش و تماشا قرار داد.

بیشتر بخوانید:

راز ماندگاری صاحبدلان

موفقیت صاحبدلان از برکات حضور قرآن بود

یادداشت از سید رضا صائمی برای وبسایت آی‌فیلم

م ن/ س م